Mos i Harroni. Sepse për sa kohë që i mbajmë mend, ata jetojnë.
Në Andriivka nuk mbeti fshat. Veç varre dhe kujtime. Por filizat e gjelbërta çajnë pluhurin. Jeta sërish kërkon të mbijetojë.
Dje, në zemër të një qyteti që rron nën hijen e luftës, u gjenda në një kinema me mikun tim të dashur, Vovon. Ishte një ndjesi gati e ndaluar, një akt sfide ndaj çarjes së jetës së përditshme që sjell lufta. Në këtë zonë lufte, rrëfimet nuk udhëtojnë larg; mbyten nga izolimi, nga hendekët që rrethojnë mendjet e trupat. Burrat mbi tetëmbëdhjetë nuk lejohen të dalin. Pritet të luftojnë, të qëndrojnë, ta mbrojnë vendin. Gratë mund të largohen me fëmijët e tyre, por vetëm pa burrat e tyre, duke mbartur mbi shpatulla dhimbjen dhe ankthin matanë kufirit.
Jashtë, rrugët ishin të hijshme, ajri i rënduar nga tensioni që e përndjek Ukrainën prej vitit 2014, kur Kremlini, i tërbuar nga përmbysja e Viktor Janukoviçit, nisi një konflikt të gjatë e rraskapitës që shpërtheu më pas në një përpjekje për pushtim të plotë në shkurt të vitit 2022. Por brenda kinemasë, atmosfera ishte ndryshe. Nuk ishte ikje, por përballje.
Ishim në Festivalin Ndërkombëtar të 22-të të Filmave Dokumentarë për të Drejtat e Njeriut në Kiev1. Filmi që prisnim të shihnim quhej 2000 Metra deri në Andriivka2, një dokumentar rrënqethës i Mstyslav Chernov.
Vetëm titulli më preku thellë: kisha qenë në Andriivka vitin e kaluar, gjatë udhëtimit tim në Ukrainë. Në atë fshat, çdo pemë ishte thyer. Asnjë tullë mbi tjetrën. E megjithatë, mes pluhurit dhe vdekjes, pashë se filizat e jetës guxonin të çanin dheun.
Ndërsa prisnim që dritat të shuheshin, zëri i prezantuesit jehoi në sallë:
“Në rast alarmi për sulm ajror, do t’ju kërkojmë të shkoni në strehën më të afërt. Nëse alarmi zgjat më pak se njëzet minuta, do të vazhdojmë. Nëse jo, ndiqni njoftimet tona në kanalin e Telegramit…”
Një kujtesë e zymtë e realitetit jashtë këtyre mureve.
Pastaj filmi filloi.
Pa hyrje të përkëdhelëse apo të ëmbël, pa rrëfim qetësues. Pamje të papërpunuara, kamera në kokë, sytë e lëkundur të burrave që luftonin për çdo pëllëmbë dheu të djegur.
Hapja e filmit u bë me një citim nga Hemingueji3: “Ishin shumë fjalë që nuk i duroje dot, dhe më në fund vetëm emrat.”
Një fytyrë ushtari, e mbuluar me baltë, brenda një hendeku. Lufta ishte e menjëhershme, e prekshme, pa mëshirë.
Chernov dhe Alex Babenko, kishin shkuar me Brigadën e Tretë Sulmuese të Ukrainës, duke krijuar diçka të rrallë dhe brutale: një film që nuk ta shpjegon luftën, por të fut në zemrën e saj që rreh.
Pjesa më e madhe e dokumentarit përshkruante ushtarët duke avancuar nëpër pyllin e shkatërruar drejt Andriivkës. U deshën tre muaj për të përshkuar e çliruar dy mijë metra. Pylli, i mbushur me mina dhe pozicione të fortifikuara ruse, kishte marrë shumë jetë. Çdo metër i fituar ishte i larë me gjak e dhimbje.
Zërat e ushtarëve ngriheshin nga hendekët, britma, urdhra, mallkime, psherëtima. Gjuha ukrainase shkrihej me gjuhën universale të luftës: dhimbje dhe mbijetesë.
“Ec, vëlla, shkatërroje! I gjallë!”
“Po derdh Gjak!”
“Dil, kurvë! Në fytyrë, vëlla në fytyrë!”
“Jeni të ngujuar! Dil!”
Herë pas here, ekrani zhdukej në kaosin e një sulmi, trupa që përplaseshin, shpërthime që lëkundnin kamerën, britmat e të plagosurve që përziheshin me urdhra të egër. Dhe pastaj, në pushime pa frymë, një heshtje e rëndë lodhjeje dhe vdekjeje.
Në sallë, qanim. Jashtë, sirenat ulërinin. Lufta ishte këtu, tani. Jeton brenda nesh, në ekrane, në hendekë, në krahët bosh të nënave.
Në mesin e këtyre ushtarëve ishte edhe Fedya, një djalosh me buzë të çarë, që më parë kishte punuar në një magazinë. Detyra e tij në këtë mision për çlirimin e Andriivkës ishte simbolike: të ngrinte flamurin ukrainas mbi Andriivka, nëse do ta merrnin ndonjëherë. Kur ai lexonte urdhrat në një bunker, i qetë mes tmerrit, këto ishin momentet më prekëse të filmit.
Fedya e ngriti flamurin: Por në sytë e tij nuk kishte fitore, veç një jetë të ngarkuar me miq të vdekur dhe një luftë që nuk e liron dot.
Një nga zemërthyerjet e shumta të filmit ishte historia e “Freak”, një ushtar që kishte hyrë në Mbrojtjen Territoriale në moshën tetëmbëdhjetëvjeçare. Kishte studiuar elektronikë në Kharkiv. Tani, në moshën njëzetedy vjeçare, udhëhiqte njerëz në betejë. Pesë muaj pas xhirimeve, ai do të plagosej në një tjetër pyll dhe trupi i tij nuk do të gjendej kurrë.
Nuk kishte një rrëfim të qartë në 2000 Metra deri në Andriivka, as ndonjë histori të pastër fitoreje. Çdo përparim shoqërohej me humbje të tmerrshme. Një moment, edhe mjekët e frontit të parë u shokuan nga numri i madh i të plagosurve që vinin nga një copë toke që në hartë dukej e vogël.
“Kam krahun e thyer. Është ftohtë, do të ftohesh edhe më shumë. Hajde!” i thoshte një ushtar një tjetri derisa plumbat çanin ajrin për rreth. Në këtë betejë, mbijetesa matej me centimetra dhe vullnet të pastër të ushtarëve për ta çliruar tokën e tyre.
Udhëheqësi i brigadës, Gagarin, u vra gjatë betejës. Shoku i tij ia shtrëngonte dorën teksa vdiste në baltë. Pamjet e filmeve kaluan nga brutaliteti i vdekjes së tij tek nëna që qante në varrimin e tij, i pesëdhjetëegjashti në fshatin e saj.
Një fjali e saj më shpoi shpirtin: “Po varrosim prindërit e fëmijëve që nuk do të lindin kurrë.” Dhe atëherë, vjedhja gjeneratave nga kjo luftë u bë e qartë si loti.
Kur më në fund Brigada e Tretë mori Andriivkën, nuk kishte më fshat për të marrë. Metra e fundit ishte një shkreti me kufoma dhe ndërtesa të rrënuara. Kur Fedya ngriti flamurin, kamera qëndroi gjatë mbi fytyrën e tij, të lodhur, e të plakur përtej moshës.
Në fund, ndodhi diçka e jashtëzakonshme. Pas krediteve që rrëshisnin në ekranin e madh të kinemasë, në skenë doli Fedya i vërtetë. Sallën e përfshiu një përulje mirënjohëse pesëmbëdhjetë minutëshe, duartrokitje që nuk ndalnin dot, lotë që nuk thaheshin dot. Ai qëndroi i thjeshtë, i përulur.
Producenti foli: “Mbani mend ata që luftuan për lirinë tonë. Sepse ata jetojnë mes nesh për sa kohë që i mbajmë mend. Lavdi kombit. Lavdi heronjve.”
Njëri pas tjetrit, ushtarë dhe të afërm dolën në skenë. Një nënë e ushtarit të rënë tha, me zë të dridhur:
“Kur fëmija yt nuk të shkruan për katër ditë, dhe pastaj merr një mesazh që është gjallë, kjo është lumturia që nuk përshkruhet. Dhe kur vritet, falënderon shokët që e sjellin atë në shtëpi.”
S’kishim si të mos qanim.
Në fund, mbeti në mendjen time një fjali nga fundi i filmit: “Kam frikë se Ukraina nuk ka mjaft burime për të vazhduar. Kam frikë se kjo tokë do të mbetet një vijë e ngrirë fronti për vite.”
Nuk ishte shpresë e rreme. Ishte e vërtetë e hidhur. Qëndresë, jo iluzione.
Kur dolëm në errësirën e natës, pesha e luftës ishte më e rëndë. Por ndoshta edhe më njerëzore. Këta ushtarë nuk ishin heronj pa fytyrë. Ishin djem të frikësuar, të guximshëm, të thyer, që mbaheshin për krahësh në një ferr që nuk e kishin zgjedhur.
Në errësirë, unë dhe Vovo nuk folëm për një kohë të gjatë.
Për ju, lexuesit e dashur: kjo nuk është një luftë gjeopolitike abstrakte. Është një luftë jete, prindër që varrosin fëmijë, fëmijë që rriten mes alarmesh dhe humbjesh.
Andriivka është e lirë. Por nuk ekziston më. Është një emër, një varrezë.
Dhe ndërkohë, atje në Kosovë...
Në një mëngjes të javës që po e lëmë pas, në Ukrainë, pas një nate tjetër bombardimesh të pamëshirshme ruse, pashë një video të shkurtër, por rrënqethëse nga Kosova. Në të, Ilir Mirena, kryeredaktor i Periskopi-t, bënte një deklaratë tronditëse:
“Prej Shaban Polluzhës e Azem Galicës, deri te UÇK-ja, ata e provokuan Serbinë që të humbiste kontrollin e të kryente masakra, që NATO të ndërhynte.”
Dhe Valon Syla e miratonte me heshtje.
Kjo nuk ishte thjesht një përpjekje për rishkrim historie. Ishte një përpjekje për t’i larë duart e Serbisë nga genocidi që kreu në Kosovë. Dhe të thuash se UÇK-ja provokoi masakrat është një jehonë e drejtpërdrejtë e propagandës së Milosheviçit4.
Më 31 maj, Mirena kishte nisur edhe një fushatë të shëmtuar ndaj Saranda Bogujevcit, një grua që ka mbijetuar një nga masakrat më të rënda të luftës. Ai shpërndau një foto të shkëputur nga një ceremoni private përkujtimore për familjen e saj të masakruar, me një koment cinik, duke përbaltur një moment dhimbjeje dhe nderimi5.
Ky nuk ishte një rast i izoluar. Ishte fillimi i një fushate të koordinuar ku iu bashkuan Lirim Mehmetaj, Berat Buzhala e Milaim Zeka. Një grup figurash mediatike që e kanë kthyer dezinformimin në zanat kundër Kosovës, për Serbinë.
Qëllimi i tyre është i qartë: të njolloset shteti i Kosovës, të minohet besimi publik, të krijohet përshtypja e një shteti të dështuar e të ndarë. Një strategji që i shërben vetëm interesave të Beogradit.
Dhe për fat të keq, Shoqata e Gazetarëve të Kosovës — AGK, hesht. Një heshtje që bëhet bashkëfajtore. Asnjë dënim, asnjë mbrojtje e së vërtetës.
Kufiri duhet t’u vihet këtyre. Këtu. Tani.
Kosova ende nuk e ka nxjerrë këmbën nga balta. Disa politikanë dhe gazetarë, që për 20 vjet e zhvatën këtë vend dhe ia rihapën dyert Serbisë, sot ende lëvrojnë në ekranet tona. Po, këta janë po ata që në shtator të vitit 2023, kur Serbia tentoi ta aneksonte veriun, ishin në krah të retorikës serbe, ndërsa një polic i ynë mbeti i vrarë.
Mos lejoni që ata ta fshijnë këtë histori.
Republika e Kosovës lindi nga gjaku dhe guximi i njerëzve si Saranda Bogujevci. Nuk duhet, nuk mundet të lejojmë që zëri i së vërtetës të mbytet nga ata që dikur donin dhe ende duan zhdukjen e saj.
Mos harroni.
Sepse për sa kohë që i mbajmë mend, ata jetojnë.
Dhe ndërsa në Ukrainë një flamur ngrihet mbi rrënoja, në Kosovë gënjeshtrat po lëshojnë rrënjë. Kujdes, bashkëkombës, tolerimi i kësaj propagande mund të na lërë të zhveshur përpara agresionit të Serbisë. Si në Andriivka, një ditë mund të zgjohemi mbi dhe të djegur e trupa të ftohtë. Dhe atëherë, do të jetë vonë. Lufta për të vërtetën është mburoja jonë e fundit. Mos e lini të bjerë.
Nëse Heshtim, Do të Djegemi.
Maskat e Lirisë dhe Teatri i Tradhtisë
Lviv, Ukrainë — Një qytet që dikur rrezatonte shpresë, tani mban heshtjen e braktisjes si një kostum zije. Jam kthyer sërish në Ukrainë, një vend që e kam ndjekur me vëmendje që nga momenti kur çizmet ruse shkelën kufijtë e saj. Isha këtu në 2022, kur sirenat ishin të pandërprera dhe rrugët ishin boshatisur nga e qeshura e fëmijëve. U ktheva në 2023, ku…
Faqja Elektronike e Festivalit — Docu Days UA.
Heminguej për Luftën dhe pas saj — E Heminguej.